ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਮਰਾਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਉੱਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜੇਯ ਸਮਰਾਟ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਊਂਦੀ ਹੈ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਜੀਵਨ
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦਾ ਜਨਮ 340-380 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਪਾਟਲੀਪੁਤ੍ਰ (ਹੁਣ ਪਟਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਕੌਰਵ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸੰਦ੍ਰ ਮੌਰਯ ਸੀ। ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿੱਚ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੌਰਯ ਅਤੇ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਮਰਾਟ ਬਣੇਗਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਿਕਸ਼ਣ ਲਈ ਚਾਣਕਿਆ (ਕੌਟਿਲਯ) ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਮਿਲੇ। ਚਾਣਕਿਆ ਨੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਯੁੱਧ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਖਾਈ, ਬਲਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ।
ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੇ 321 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਧਨਨੰਦ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਅਤੇ ਚਾਣਕਿਆ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਪਾਟਲੀਪੁਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੋਇਆ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੁੱਧ
ਸੈਲੂਕਸ ਨਿਕੇਟਰ ਨਾਲ ਯੁੱਧ (305 ਈਸਾ ਪੂਰਵ): ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੇ ਸੈਲੂਕਸ ਨਿਕੇਟਰ, ਜੋ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸਨ, ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਧੀ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਿਆ।
ਕਲੀਓਪੈਟਰਾ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ: ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੇ ਮਿਸਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਕਲੀਓਪੈਟਰਾ ਨਾਲ ਵੀ ਦੋਸਤੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਕਦਮ ਸੀ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਸਸ਼ਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ, ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਰਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਮੌਤ
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੱਲ ਵੀ ਝੁਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਸ਼੍ਰਵਣਬੇਲਗੋਲਾ ਵਿੱਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। 297 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਲਈ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੌਰਯ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਧੀ, ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ, ਯੁੱਧ ਕਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅੱਜ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹਨ।
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਯ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਨਮੋਲ ਰਹੇਗਾ। ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਉਪਾਅ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।
