ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੇ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨਾਮ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ—ਡਾ. ਵਰਗਿਸ ਕੁਰੀਅਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ‘ਸ਼ਵੇਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ’ ਦੇ ਜਨਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਹਿਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼, ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਆਓ, ਜਾਣੀਏ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਮ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਕ ਦੇਸ਼ ਬਣਾਇਆ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤ: ਜਿੱਥੋਂ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲੀ
ਡਾ. ਵਰਗਿਸ ਕੁਰੀਅਨ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਨਵੰਬਰ 1921 ਨੂੰ ਕੇਰਲ ਦੇ ਕੋਜ਼ੀਕੋਡ (ਤਤਕਾਲੀਨ ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੀਰੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰਜ਼ ਡਿਗਰੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਆਨੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰੀਮਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਨੌਕਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਗ੍ਰਾਮੀਣਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ
ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਖੇੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਕੇ ਦੁੱਧ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਚਲਾ ਰਹੇ ਤ੍ਰਿਭੁਵਨਦਾਸ ਪਟੇਲ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ‘ਅਮੂਲ’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ—ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਡੇਅਰੀ ਬ੍ਰਾਂਡ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਿਖਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮੁੱਲ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ।
ਅਮੂਲ: ਨਾਮ ਨਹੀਂ, ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ
1946 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਮੂਲ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੈਂਸ ਦੇ ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪਾਊਡਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ, ਜੋ ਕਦੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਆਯਾਤ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਿਆ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਫਲੱਡ: ‘ਬਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਆਈਡੀਆ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
1970 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਡੇਅਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮੰਡਲ (NDDB) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ‘ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਫਲੱਡ’—ਅਰਥਾਤ ‘ਸ਼ਵੇਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ’। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਦੁੱਧ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਧਿਆ, ਸਗੋਂ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਅਰਥਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲਿਆ।
ਸਨਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ
ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਈ ਇਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ, ਪਦਮਭੂਸ਼ਣ, ਪਦਮਵਿਭੂਸ਼ਣ ਜਿਹੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਬਉੱਚ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਐਵਾਰਡ, ਵਰਲਡ ਫੂਡ ਪ੍ਰਾਈਜ਼, ਵੋਟਲਰ ਪੀਸ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਜਿਹੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਸੀ—ਕਰੋੜਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੱਸੀ।
‘ਦ ਮੈਨ ਡੈਟ ਮੇਡ ਏਨ ਐਲੀਫੈਂਟ ਡਾਂਸ’: ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੂਤਰ
ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ‘ਮੈਂ ਵੀ ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਿਆ’ ਨਾਮਕ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਜੇਕਰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨਮੋਲ ਯੋਗਦਾਨ
ਸ਼ਿਆਮ ਬੈਨੇਗਲ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ‘ਮੰਥਨ’ ਨਾਮਕ ਫ਼ਿਲਮ ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ 5 ਲੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ 2-2 ਰੁਪਏ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਫੰਡ ਦੇ ਕੇ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਜਨ-ਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਵਾਰਸਾ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ
ਡਾ. ਕੁਰੀਅਨ ਦਾ 9 ਸਤੰਬਰ 2012 ਨੂੰ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ—ਅਮੂਲ, NDDB, IRMA—ਅੱਜ ਵੀ ਲੱਖਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਹਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਵਰਗਿਸ ਕੁਰੀਅਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਇਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਭਾਰਤ ਬਣਾਇਆ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਅਮੂਲ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪੀਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ—ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਪਨਾ ਜਿਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
```
