મહાત્મા વિદુર હસ્તિનાપુરના પ્રધાનમંત્રી હતા અને રાજપરિવારના સભ્ય પણ હતા. જોકે, તેમની માતા શાહી રાજકુમારી નહીં પણ શાહી પરિવારમાં માત્ર એક નોકરાણી હતી. આ કારણે મહાત્મા વિદુર રાજ્ય કે રાજપરિવારના મામલાઓમાં કોઈ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી શક્યા નહીં અને તેમને ભીષ્મ પિતામહ પાસેથી યુદ્ધકલા શીખવાનો પણ અવસર મળ્યો નહીં. મહાત્મા વિદુર ઋષિ વેદવ્યાસના પુત્ર અને દાસીના સંતાન હતા. તેઓ પાન્ડવોના સલાહકાર હતા અને અનેક પ્રસંગોએ તેમને દુર્યોધન દ્વારા રચાયેલી યોજનાઓથી બચાવ્યા હતા. વિદુર દ્રૌપદીના અપમાનનો કૌરવોના દરબારમાં વિરોધ પણ કર્યો હતો. ભગવાન કૃષ્ણ મુજબ વિદુરને યમ (ન્યાયના દેવતા) નું અવતાર માનવામાં આવતા હતા. ચાણક્યની જેમ જ વિદુરના સિદ્ધાંતોની પણ ખૂબ પ્રશંસા કરવામાં આવતી હતી. મહાભારત યુદ્ધ પહેલાં વિદુરનો નીતિશાસ્ત્ર પર આપેલો પ્રવચન યુદ્ધના પરિણામો સાથે સંબંધિત છે. આ વાર્તાલાપ મહાત્મા વિદુર અને હસ્તિનાપુરના રાજા ધૃતરાષ્ટ્ર વચ્ચે થયો હતો. જીવનને સુધારવાના માર્ગો જાણવા માટે આ લેખમાં મહાત્મા વિદુર દ્વારા "નીતિ-ભાગ્ય 6" ના ઉપદેશોનો અભ્યાસ કરીએ.
મહાભારત યુદ્ધ શરૂ થાય તે પહેલાં જ્યારે હસ્તિનાપુરથી દૂત પાન્ડવોનો સંદેશો આપવા પહોંચ્યા ત્યારે બીજા દિવસે તેમને સભામાં પોતાનો સંદેશ આપવાનો હતો. તે રાત્રે, રાજા ધૃતરાષ્ટ્ર ખૂબ વ્યથિત હતા અને તેમને ઊંઘ આવી રહી ન હતી, તેથી તેમણે પ્રધાનમંત્રી વિદુરને બોલાવ્યા. થોડી વાર પછી રાજા પહેલાં પ્રધાનમંત્રી વિદુર રાજ મહેલમાં પહોંચ્યા.
ધૃતરાષ્ટ્રે વિદુરને પોતાના અશાંત મનની વ્યથા કહી અને કહ્યું કે જ્યારથી સંજય પાન્ડવોના ત્યાંથી પરત ફર્યા છે, ત્યારથી તેઓ ખૂબ બેચેન છે. બીજા દિવસે સંજય સભામાં શું કહેશે, આ વિચાર તેમને પરેશાન કરી રહ્યો હતો અને તેમને ઊંઘ આવી રહી ન હતી.
આ સાંભળીને વિદુર રાજાને મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતો વિશે જણાવ્યું અને કહ્યું કે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંનેના જીવનમાં ચાર વસ્તુઓ છે જે તેમની ઊંઘ અને મનની શાંતિને પરેશાન કરે છે. આ ચાર વસ્તુઓ શું છે?
સૌ પ્રથમ વિદુર ધૃતરાષ્ટ્રને જણાવ્યું કે જો કોઈ વ્યક્તિનું મન ઇચ્છાઓથી ભરેલું હોય તો તેની ઊંઘમાં ખલેલ પડે છે. જ્યાં સુધી વ્યક્તિની ઇચ્છાઓ અધુરી રહે છે ત્યાં સુધી તેને ઊંઘ આવતી નથી. ઇચ્છા મનની શાંતિને ભંગ કરી દે છે અને ઇચ્છાથી ગ્રસ્ત વ્યક્તિ કોઈ પણ કાર્ય યોગ્ય રીતે કરી શકતો નથી. આ ઇચ્છા પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંનેની ઊંઘમાં ખલેલ પાડે છે.
બીજી વાત એ કે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિની ક્ષમતા કરતાં વધુ શક્તિશાળી વ્યક્તિ સાથે દુશ્મની થાય છે તો તેની ઊંઘમાં ખલેલ પડે છે. એક નબળો અને અસહાય વ્યક્તિ સતત એક શક્તિશાળી શત્રુથી બચવાના રસ્તાઓ વિશે વિચારતો રહે છે કારણ કે તેમને હંમેશા ડર રહે છે કે શક્તિશાળી શત્રુના કારણે કોઈ દુર્ભાગ્યપૂર્ણ ઘટના બની શકે છે.
ત્રીજું, જો કોઈ વ્યક્તિમાં ચોરી કરવાની પ્રવૃત્તિ હોય અથવા તેની આજીવિકા ચોરી પર આધારિત હોય, જો તે સતત અન્યોનો ધન ચોરવાની યોજના બનાવે છે, તો તેને ઊંઘ આવતી નથી. ચોર રાત્રે ચોરી કરે છે અને દિવસે પકડાવાનો ડર રાખે છે. તેથી તેઓ આ ડરના કારણે સૂઈ શકતા નથી.
ચોથું, જો કોઈ વ્યક્તિનું બધું છીનવાઈ જાય તો તેની ઊંઘમાં ખલેલ પડે છે. આવી વ્યક્તિને ન તો શાંતિ મળે છે અને ન ઊંઘ. આવામાં વ્યક્તિ સતત પોતાની ગુમાવેલી સંપત્તિ પાછી મેળવવાની યોજના બનાવતો રહે છે અને જ્યાં સુધી તે પોતાનો સામાન પાછો મેળવી ન લે ત્યાં સુધી તેને ઊંઘ આવતી નથી.
```
